Pierwsze wzmianki o istnieniu szkoły w Lubrańcu pochodzą z roku 1583. Potwierdzone są sprawozdaniem z wizytacji kościoła. Znajdowała się ona w klasztorze kanoników regularnych. Według powyższego sprawozdania uczęszczało do niej 15 uczniów, których nauczał Jan Buk, uczeń OO Poznańskich. Z czasem szkołę przeniesiono do oddzielnego budynku przy drodze do klasztoru. Naukę wraz z nauczycielem prowadził organista, który pełnił role kierownika szkoły. Z czasem szkoły parafialne całkowicie upadły. Przyczyna takiego stanu był brak zainteresowania szkoła przez ludność oraz kler. [1]

W 1711 roku szkoła ponownie istniała przy klasztorze. Znamienne, że z powodu Broku nauczycieli w latach 1766 – 1779 edukacja w szkole zajmował się jeden zakonnik, który tylko przekazywał elementarne wiadomości wystarczające do przygotowania chłopców do służenia do mszy.[2]

„Okres, gdy Lubraniec znajdował się po II rozbiorze polski w granicach Prus Południowych to chyba najtrudniejszy okres w dziejach szkolnictwa, albowiem szkoła w tym czasie nie funkcjonowała. Dopiero w 1806 r. szkolę elementarną założono od nowa, jednak zatrudnieni nauczyciele nie byli dobrze przygotowani do wykonywania obowiązków nauczyciela, zaś warunki w jakich działała były niezwykle prymitywne. Szkoła od roku 1800 działała według „Planu szkoły” opracowanego przez radcę Prus południowych W. de Klewitza, według którego wprowadzono do szkół elementarnych naukę mówienia , czytania i pisania w języku polskim i niemieckim, natomiast nauczanie religii pozostawiono duchownym poszczególnych wyznań”.[3]

W 1808 r. w Lubrańcu w szkole elementarnej uczyło dwóch nauczycieli: Polak Józef Jankowski znający łacinę i Niemiec Mazurke – ewangelik narzucony przez władze pruskie, uczący tylko w języku niemieckim. Obaj jednak nie mieli dostatecznych kwalifikacji i z czasem zostali przeniesieni do innych miejscowości. Na ich miejsce mianowano Andrzeja Kowalskiego, który władał dobrze zarówno językiem polskim jak i niemieckim. W latach 1810 – 1813 na posadzie nauczyciela zatrudniono Jana Szymanowskiego, który uczył w lubranieckiej szkole około stu dzieci. Jednak z powodu braku otrzymania wynagrodzenia za pracę przeniósł się do szkoły w Mąkoszynie. Następny nauczyciel Tobiasz Kruge pracował w Lubrańcu do około 1830 r. liczba uczniów w tym okresie kształtowała się na poziomie około 100 dzieci. Do zadań nauczyciela należało również nauczanie ogólne 24 czeladników z różnych branż rzemieślniczych.[4]

Do powstania listopadowego władze oświatowe starały się objąć obowiązkiem szkolnym jak największą grupę młodzieży. Za dolna granicę wieku szkolnego przyjęto 6 – 8 lat, za górna 11 – 12 lat. Szkoły elementarne w głównej mierze upowszechniały naukę czytania i pisania oraz matematykę w zakresie czterech podstawowych działań. Również po powstaniu listopadowym szkoły ograniczały się do dostarczenia minimum wiedzy z zakresu czytania, pisania, matematyki oraz religii, moralności i zajęć praktycznych. Uczniowie korzystali wówczas z elementarnych książek polskich i łacińskich, a nauka w szkole trwała od 21 września do 19 listopada. W powyższym okresie budynek szkoły znajdował się w rynku, jednak z powodu jego złego stanu w 1820 roku został rozebrany, a szkołę wraz z mieszkaniem nauczyciela przeniesiono do gmach poklasztornego. Taki stan istniał do roku 1850.[5]

Od roku 1835 nauczycielem był Józef Przybyszewski, jednak również z powodów zalegania z wynagrodzeniem wyjechał z Lubrańca, a jego miejsce zajął Jan Malinowski. Do szkoły uczęszczały tylko dzieci katolickie, uczące się w jednym oddziale. W roku 1844 nauczycielem w szkole w Lubrańcu został Józef Piskorski, a następnie Rafał Pielasiński. Prawdopodobnie od roku 1849 w szkole pracował również drugi nauczyciel Aleksander Dunajewski. Od 1849 roku jako nauczyciel szkoły pojawia się również nazwisko Karola Wyszyńskiego, który według oceny Stanisława Muznerowskiego uchodził za najinteligentniejszego ze wszystkich dotychczasowych nauczycieli, był bowiem absolwentem gimnazjum we Włocławku, oraz pracował  w wielu zamożnych domach jako guwerner. Według dokumentów w 1850 roku w Lubrańcu istniała również szkoła elementarna dla dzieci żydowskich, do której uczęszczało 8 uczniów.[6]

W 1846 r. Naczelnik Powiatu Włocławskiego wystąpił z inicjatywą wybudowania odpowiedniego budynku na potrzeby szkoły w Lubrańcu, jednak spotkało się to z odmowa Dozoru szkolnego, która motywowano zubożeniem mieszczan oraz pożarem w mięście, który poczynił ogromne spustoszenie.[7]

W 1854 roku burmistrz Lubrańca August Hirszowski zatrudnił nowego nauczyciela Pawła Janowicza, który pracował do roku 1873. Nadzór nad szkołami sprawowali zazwyczaj miejscowi proboszczowie lub wyznaczeni księża z parafii. W Lubrańcu opiekunem szkoły przez wiele lat był proboszcz W. Jórkiewicz, a po jego śmierci w 1860 roku ks. Ludwik Bromirski.[8]

W sierpniu 1861 r. mieszkańcy Lubrańca wystąpili do margrabiego Wielkopolskiego z propozycja utworzenia w mieście szkoły wyższego stopnia, o trzech oddziałach. Jednak i ta inicjatywa spotkała się z odmowa ówczesnych władz. Lubraniecka szkoła swoim zasięgiem oddziaływaniem obejmowała 16 okolicznych wsi.[9]

Sytuacja szkolnictwa podobnie jak w całym kraju pogorszyła się po upadku Powstania Styczniowego. Carat wprowadził do szkół obowiązkowy język rosyjski z pozbawieniem możliwości nauczania dzieci i młodzieży w języku ojczystym.[10] Represje popowstaniowe dotknęły również szkołę w Lubrańcu. 31 stycznia 1865 r. na polecenie władz carskich przejęto od ks Bromirskiego wszystkie akta i sprzęt szkolny. Dopiero w roku 1873 poczyniono starania o ponowne utworzenie szkoły w Lubrańcu. Przez pierwsze pięć lat nauczycielem był Karol Szmidt, który zmarł w trakcie swojej pracy w Lubrańcu i został pochowany na miejscowym cmentarzu.[11]

Należy podkreślić, że zaborca rosyjski w tym okresie wprowadził nowa organizacje szkolnictwa poprzez jedno – i dwuklasowe szkoły. Działały one na podstawie ukazu carskiego z 30 VIII/11 IX 1864 r. Kładły one nacisk na szkolnictwo elementarne na wsi i rozwój oświaty dla dziewcząt. Odtąd szkoły były finansowane przez gminy i osoby prywatne oraz poddane pod nadzór burmistrzów. Szczególny nacisk kadzono na odpowiednie przygotowanie do zawodu nauczycieli. W 1878 roku po śmierci nauczyciela Szmidta, kolejnym zatrudnionym pedagogiem został Michał Zaleski. W roku 1885 obowiązkowo wprowadzono w nauczaniu wszystkich przedmiotów język rosyjski z wyjątkiem języka polskiego i religii. Jednocześnie gminom odebrano prawo w decydowaniu o zatrudnieniu nauczycieli. Nauczycieli w tym okresie kilkakrotnie nagradzano, za dobre nauczanie języka rosyjskiego.[12]

W latach 1893 do polowy 1894 r. funkcje nauczyciela lubranieckiej szkoły pełnił Józef Teodorowicz, a pod koniec 1894 r. po raz pierwszy zatrudniono w szkole kobietę Elżbietę Kretczał, która wykonywała swoje obowiązki do kwietnia 1895 r. Na jej miejsce przyszedł Stanisław Gaczyński, który pozostawał nauczycielem w szkole do roku 1901, kiedy to przeniósł się do szkoły warszawskiej. Następnie nauczycielem został mianowany Józef Elsner, który po dwóch latach pobytu i pracy w Lubrańcu zmarł na tyfus brzuszny.[13]

Od września 1903 r. do wybuchu I wojny światowej w 1914 r. obowiązki nauczyciela pełnił Jan Woźnicki. Wniósł on wiele również do życia społecznego Lubrańca. Z jego inicjatywy powstała w naszym mieście strażacka orkiestra dęta, która sam dyrygował, oraz zawiązało się koło teatralne. Pomimo dość krótkiego pobytu w Lubrańcu pełnił on wiele funkcji politycznych i państwowych.[14]

W roku 1905 na terenie Królestwa polskiego wybuchły strajki, które objęły również szkolnictwo. Podobnie było w Lubrańcu. W przedłożonej władzom petycji uczniowie domagali się m.in. szkoły polskiej z językiem wykładowym i administracyjnym polskim, możliwości nadzoru społeczeństwa polskiego nad całym szkolnictwem, zrównania wszystkich szkół polskich do jednakowego poziomu nauczania. Uczniowie deklarowali powstrzymanie się od uczęszczania na lekcje, dopóki żądania te nie zostaną spełnione. Strajk zakończył się sukcesem nauczycieli i uczniów polskich, którzy od tej pory mogli prowadzić nauczanie w języku polskim. Władze carskie specjalnym zarządzeniem z dnia 19 czerwca 1905 roku zezwoliły na rozszerzenie używania języka polskiego w szkołach prywatnych na wszystkie przedmioty z wyjątkiem historii i geografii. Zachowano jednak nadal w gestii władz carskich szkoły państwowe i szkolnictwo prywatne z prawami rządowymi. W szkole elementarnej, jaka działał w Lubrańcu zezwolono na rozszerzenie zakresu nauczania w języku polskim.[15]

Nauczyciel Jan Woźnicki w czerwcu 1906 r. utworzył koło Polskiej Macierzy Szkolnej, której celem było szerzenie oświaty w społeczeństwie polskim. Wprowadzenie do szkół języka polskiego spowodowało gwałtowny przypływ dzieci narodowości polskiej. Zorganizowano również kurs dla analfabetów. Z inicjatywy koła powstała także biblioteka z polskimi książkami. Władze carskie widząc działania Koła Polskiej Macierzy Szkolnej szerzeniu patriotyzmu polskiego w dniu 15 grudnia 1907 r. zakazały dalszej działalności organizacji. Członkowie koła pomimo zakazu kontynuowali działalność w warunkach konspiracyjnych organizując m.in. wycieczki do Częstochowy. Okres delegalizacji Koło Polskiej Macierzy Szkolnej trwał trzy lata. W roku 1910 ponownie reaktywowano organizacje, która przystąpiła do ożywionej działalności kulturalno – oświatowej.[16]

Zmienne losy przechodził budynek szkolny. W 1816 r. dom, w którym mieściła się szkoła znajdował się w takim stanie, ze nie opłacało się go remontować. W cztery lata później szkoła została przeniesiona do gmachu poklasztornego, który w 1880 r. podzielił los swego poprzednika. Od tego roku przez lat 30 szkoła mieściła się w lokalu wynajmowanym. Dopiero w roku 1896 szkoła została zlokalizowana w specjalnie w tym celu zakupionym przez gminę Piaski budynku, składającym się z jednej izby lekcyjnej i mieszkania dla nauczyciela. Z dniem 9 maja 1893 r. szkolę przemianowano na szkołę gminną. Wiązało się to z finansowaniem działalności szkoły przez władze gminy Piaski. Do tego czasu obowiązek ten spoczywał na mieszkańcach Lubrańca, od których wyznaczona opłatę zbierał sam nauczyciel. W 1848 r. takie składki na rzecz szkoły wpłacało 327 rodzin katolickich, 30 rodzin ewangelickich i 135 rodzin żydowskich.[17]

W 1909 r. na zebraniu gminnym mieszkańcy powzięli uchwałę o wybudowaniu w Lubrańcu drugiej szkoły, lecz z powodu wybuchu wojny w 1914 r. projekt ten nie doczekał się realizacji.[18]

W związku na dużą liczbę mieszkańców narodowości żydowskiej zamieszkujących Lubraniec, dzieci z tych rodzin w większości uczęszczały do żydowskich szkół religijnych. W 1858 r tylko sześcioro dzieci żydowskich pobierało naukę w szkole elementarnej. W roku 1862 w Lubrańcu istniało piec żydowskich szkół religijnych, w których pracowało 6 nauczycieli uczących 90 uczniów. Cztery lata później liczba uczniów w tych szkołach zwiększyła się do 101 uczniów z którymi pracowało 5 nauczycieli.[19]

Funkcjonowanie szkół powszechnych w czasie wojny było utrudnione. Bezpośrednio po wybuchu wojny w sierpniu 1914 r. wszystkie szkoły zamknięto. Niektóre z nich podjęły nauczanie dopiero wiosna 1915 r., chociaż działo się to w ograniczonym wymiarze.[20]

Ważnym wydarzeniem z okresu I wojny światowej było świętowanie 125 rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja, które odbyły się w 1916 r. dom szkolny podobnie jak inne ważne placówki z Lubrańca został udekorowany w bary narodowe. W Sali szkolnej Jan Woźnicki dokonał odczytu, podczas którego omówił genezę Konstytucji 3 Maja, jej treść i skutki dla Polski. Na zakończenie zebrani odśpiewali „Boże , coś Polskę”.[21]

11.11.1918 r. zakończyła się I wojna światowa. Po 123 latach Polska odzyskała niepodległość wchodząc w nowy okres swego funkcjonowania państwa polskiego. Już od pierwszych dni wolności także w Lubrańcu poczęto tworzyć podwaliny nowego państwa, w tym także z zakresu szkolnictwa.

 

opracował

Tomasz Michalak

[1] Kubiak W. , Dzieje Lubrańca, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 111.

[2] Tamże

[3] Tamże, s. 111-112.

[4] Tamże, s. 112.

[5] Tamże, s. 113.

[6] Tamże, s.114.

[7] Tamże, s.115.

[8] Tamże, s.114-115.

[9] Tamże, s.115.

[10] Tamże, s.125.

[11] Tamże, s.127.

[12] Tamże, s.127.

[13] Tamże, s.127.

[14] Tamże, s.127-128.

[15] Tamże, s.130.

[16] Tamże, s.131.

[17] Tamże, s.131.

[18] Tamże, s.132.

[19] Tamże, s.131-132.

[20] Tamże, s.136.

[21] Tamże, s.136-137.