Po wybuchu II wojny światowej okupant niemiecki zakazał działalności szkół. W dniu 2 października 1939 r, Szef Zarządu Cywilnego A. Greiser zakazał otwierania polskich szkół i jednocześnie zarządził otwarcie niemieckich szkół powszechnych, przeznaczonych głównie dla synów i córek obywateli niemieckich. W Lubrańcu taka szkoła powstała w połowie 1940 r.[1] na terenie Lubrańca zamarła wszelka działalność oświatowa i kulturalna, albowiem Niemcy uznali, ze polscy nauczyciele stanowią szczególnie niebezpieczny element na terenie przewidzianym do całkowitej germanizacji. Stad też Hitlerowcy w pierwszej kolejności zaplanowali likwidacje pedagogów.[2]

W tym celu niemiecki inspektor Kitzman zwołał we Włocławku konferencję, która odbyła się 26 października 1939 r. w gmachu szkoły podstawowej nr 8 przy ul. Słowackiego. Udali się na nią wszyscy lubranieccy nauczyciele. Pretekstem do jej zorganizowania była pozorna wola wznowienia nauki szkolnej w całym powiecie dla wszystkich polskich dzieci. Przybyłych nauczycieli zatrzymano, a następnie przewieziono do obozów w Rudau I i Rudau II na terenie Prus Wschodnich. Po kilku dniach nauczycieli przeniesiono do obozów koncentracyjnych w Królewcu i Mauthausen, gdzie wszyscy zginęli.[3]

Wśród zamordowanych nauczycieli z Lubrańca byli: Czesław Kosmalski, Wincenty Gawrysiak, Józef Kuzio, Edward Wiśniewski, Józef Malandowicz (Mauthausen), Jan Olszewski, ks. Antoni Miastkowski (Królewiec).[4]

Okupant oszczędził kobiety, które po pewnym czasie zwolnił z aresztu[5]. Nauczycielki z własnej inicjatywy uczyły dzieci. Nauczanie to nie miało charakteru zorganizowanego ze względu na mała społeczność i groźbę dekonspiracji, ale było zjawiskiem częstym, które odbywało się w domach rodzin polskich.[6]

Z czasem pozostali przy życiu nauczyciele w większości kobiety rozpoczęły systematyczne tajne nauczanie, albowiem nauczyciele świadomi byli obowiązku niedopuszczenia do poddania się propagandzie niemieckiej. Tym samym podjęto ryzykowne działania oświatowo – kulturalne. Podczas zajęć z dziećmi, którym wojna uniemożliwiła naukę w polskiej szkole, przekazywano podstawowa wiedzę z zakresu czytania i pisania po polsku, przekazywano wiadomości historyczne, zapoznawano z literaturą, ukazywano piękno ziemi ojczystej, a nade wszystko wzbudzano wśród dzieci patriotyzm i podtrzymanie ducha narodowego.[7]

Ze względu na bezpieczeństwo nauczycieli i dzieci wszelkie informacje na temat tajnego nauczania zachowywano w tajemnicy. Dlatego nie można określić ilu uczniów ono obejmowało, oraz ilu nauczycieli prowadziło zajęcia, tym bardziej, że zajmowali się nim również rodzice. Również ze względu na bezpieczeństwo często zmieniano miejsce prowadzenia lekcji, a każdy uczeń miał ściśle określony czas na przyjście w umówione miejsce. W większości w nauczaniu opierano się na polskim przedwojennym programie i również z tego okresu podręcznikach, które zachowały się w poszczególnych domach.[8]

Ważna role w tajnym nauczaniu spełniali rodzice, przygotowujący pomieszczenia do nauki i zapewniając bezpieczeństwo dzieci i nauczycieli. Czuwali oni przed domem i w przypadku nieproszonej wizyty natychmiast ostrzegano uczące się dzieci. Podczas lekcji na stale zawsze znajdowały się podręczniki lub gazety niemieckie, przybory do szycia lub instrumenty muzyczne, które w przypadku zagrożenia służyły do pozorowania innych zajęć. W akcji tajnego nauczania udział brali nauczyciele: Irena i Adam Credo, Maria Malendowicz, Jan Czarnecki, Salomea Trajder, Eugenia Łukaszewska, Janina Marciniak, rodzeństwo Irena i Jerzy Karpińscy, oraz siostry Fordońskie narodowości żydowskiej. Często nauczanie odbywało się w domach nauczycieli lub w ciepłe dni na łące poza miastem.[9]

 

Irena i Adam Credo – udzielali lekcji z zakresu szkoły powszechnej przedwojennej w swoim mieszkaniu przy ul. Mickiewicza przez cały okres okupacji, a wiec około 5 lat. Pani Irenie pomagała jej siostrzenica Eugenia Michałowska, która uczyła młodsze dzieci. Nauczanie obejmowało przede wszystkim język polski, matematykę, historie z geografia oraz biologie. Frmą nauki była metoda słowna, natomiast uczniowie notatki spor zadali na luźnych kartkach lub w zeszytach niemieckich. Umówieni uczniowie przychodzili pojedynczo w określonym czasie od strony ulicy lub podwórza. Podobnie opuszczali mieszkanie po zakończonych zajęciach[10]. Forma zapłaty dla nauczycielki było przekazywanie zywności. Wśród uczniów Pani Ireny Credo należy wyróżnić: Stanisława Przybysza, Stanisława Kwiecińskiego, rodzeństwo Karpińskich, Witolda Gralczaka, Andrzeja Fabijanowskiego, Tadeusza Bet, Danutę i Zbigniewa Szulców, Ewę Credo, Mieczysława Antkowskiego i wielu innych.[11] Mąż Pani Ireny Adam (pseudonim Szary) był członek Tajnej Organizacji Polskiej, działającej na terenie Lubrańca.

Eugenia Łukaszewska – przybyła do Lubrańca podczas wojny, uciekając przed prześladowaniami hitlerowców z miejscowości Kacieńce. Na prośbę rodziców podjęła się tajnego nauczania dzieci. Jak wspomina było ich 37 o zróżnicowanym poziomie wiedzy. System i formy nauczania były podobne jak u Ireny Credo. W większości lekcje odbywały się w domu nauczycielki przy ul. Okrzei. Władze niemieckie podejrzewając Łukaszewska o prowadzenie w konspiracji nauczania polskich dzieci często przeprowadzały w domu nauczycielki rewizje. Sytuacja ta doprowadziła do zaprzestania tajnego nauczania przez Panią Eugenię, które trwało 2 lata, od jesieni 1942 do jesieni 1944 r. Wsród uczniów Eugenii Łukaszewskiej byli: Antoni Sikorski, Franciszek Józwiak, Stanisław Kręcicki, siostry Bajerskie, bracia Piątkowscy, Hanna Lewandowska, Andrzej Mirecki, Stanisław Kręcicki i Halina Mutrynowska.[12]

Janina Marciniak – w okresie międzywojennym była nauczycielką w szkole powszechnej w Lubrańcu. Mieszkała w domu przy Rynku. Podczas okupacji zajmowała się nauczaniem dzieci młodszych z naciskiem na opanowanie czytania i pisania w języku polskim oraz rachowania. Podczas lekcji dzieci siadały wspólnie przy stole, aby w razie rewizji natychmiast nakryć stół ceratą, zaś dzieciom stawiano kubki z mlekiem. Jednocześnie rozlewano celowo mleko na ceratę, aby w ten sposób stworzyć wrażenie, że dzieci przyszły do Pani Janiny w celu picia mleka. W gronie uczniów Pani Marciniak byli: Andrzej Mutrynowski, Krzysztof Wcześniak, Lidia Marciniak, Henryk Kudła, Janina Gietkowska.[13]

Salomea Trajder – również prowadziła tajne nauczanie w swoim domu nie bacząc, że naraża na represje ze strony hitlerowców nie tylko siebie, ale również męża i dzieci. Pani Salomea prowadziła zajęcia, gdy jej mąż pracował w zakładzie krawieckim, dzięki czemu odgłosy maszyny do szycia zagłuszały rozmowy z dziećmi. Swym uczniom przekazywała wiedzę z języka polskiego, historii, geografii i przyrody. Pani Trajder prowadziła zajęcia codziennie najczęściej dla grup 2-3 osobowych, począwszy od 1940 r. do zakończenia wojny w 1945 r. o wysokim poziomie nauczania swiadczy fakt, że większość uczniów Pani Salomei z okresu okupacji, po wyzwoleniu została zakwalifikowana do klas IV i V szkoły podstawowej. Byli to Irena Gwiaździńska, Maria Karczewska, Zofia Lewicka, Teresa Gniewecka, rodzeństwo Maria, Zdzisław i Stanisław Nowakowscy, Lucyna Nowakowska i wielu innych.[14]

 

opracował

Tomasz Michalak